SS 3 YORUBA FIRST TERM SCHEME OF WORK LESSON NOTE PLAN

ILANA ISE SAA KIN-IN-NI

ISE:  EDE YORUBA                                                                                 

 KILAASI:  S. S.3

Ose Kinni –

Ede          –           Isori – Oro

Oro – Ise

Oriki                            –           Orisii

Ati ilo re.

asa                               –           Afiwe, asa isinku abinibi, omo leyin Kiristi ati musulumi

Litireso:                                   Ogbon itopinpin litireso.

Oriki iwe, onkowe, Ibudo itan, itan ni soki abbl.

Ose keji                       –           Isori gbolohun gege bi ihun won.

asa                               –           Eto ogun jija, awon iran ti o maa n ja ogun.

Kin ni ogun, orisii ogun.

Litireso                        –           Itupale iwe Asayan ti ijoba yan (Awon eda itan).

Ose keta                      –           Dida oro – oruko ti a seda mo.

asa                               –           Egbe Awo

Oriki orisii

Ipa ti won n ko ninu eto iselu

Litireso                        –           Kika iwe litireso ti ijoba yan.

Ose Kerin                    –           Iba – isele

Oriki, orisii awon wunren ti o toka iba – isele

asa                               –           Igbagbo ati ero Yoruba nipa oso ati aje.

Litireso                        –           Kika iwe litireso.

Ose Karun-un              –           Oro agbaso

asa                               –           Eko ile: eko imototo, itoju ara, bi a se n kini, awo fifo, ounje sise

abbl.

Litireso                        –           Kika iwe ti ajo WAEKI/WAEC yan.

Ose Kefa                     –           Itesiwaju lori aroko oniroyin.

asa                               –           Ojuse eni ni awujo

Litireso                        –           Kika iwe litireso.

Ose Keje                     –           Iyato to wa laarin oro aponle ati apola aponle.

asa                               –           Oran dida ati  ijiya ti o to.

Litireso                        –           Ayewo finnifinni lori itandowe

Ose Kejo                     –           Aayan ogbufo

asa                               –           Igbagbo awon Yoruba nipa aseyinwaye ati abami eda.

Ose Kesan-an              –           Ayoka lorisiirisii

asa                               –           Eewo aisan

Anfaani eewo aisan..

Kika iwe litireso.

Ose Kewaa                  –           Isori – oro

Oro – oruko

Oro aropo – oruko

Oro – ise

asa                               –           Oruko ile Yoruba

Oruko amutorunwa

Oruko abiso

Inagije abbl.

Kika iwe litireso

Ose Kokanla               –           Atunyewo eko lori ise saa yii.

MID TERM TEST FIRST TERM YORUBA LANGUAGE ALL CLASSES SECONDARY JSS AND SS CLASS

IWE  ITOKASI

• Imo, Ede, asa Ati Litireso. S.Y Adewoyin
• Eto Iro ati Girama fun Sekondiri Agba. Folarin Olatubosun.
• Akojopo Alo Apagbe: Amoo A. (WAEC).
• Oriki Orile Metadinlogbon: Babalola, A (WAEC).
• Iremoje Ere Isipa Ode: Ajuwon B. (WAEC).
• Igbeyin Lalayonta: Ajewole O. (WAEC).
• Iya Atata: Fadiya, O. (WAEC).
• Oremi Mi: Aderibigbe, M. (WAEC).
• Egun Ori Ikunle: Lasunkanmi Tela. (NECO)
• Omo Ti A Fise Wo: Ojukorola Oluwadamilare. (NECO).
• Ewi Igbalode: Taiwo Olunlade. (NECO).

ALPHA TERM ILAANA ISE NI SAA KINNI FUN SS3

YORUBA LANGUAGE

OSE KINNI

AKORI EKO: ORO – ISE 

Oro – ise ni oro tabi akojopo oro to n toka si isele tabi nkan ti oluwa se ninu gbolohun. Bi apeere:

Ade ra iwe ede Yoruba

Tuned gun igi osan

“ra” ati “gun” ni opomulero to je oro – ise ti a fi mo nkan ti oluwa se ninu iso oke wonyii:

Abuda oro – ise 

1. Oro – ise ni o maa n je yo leyin oluwa. Apeere: 

Ade je moinmoin

Nike feran ese

1. Oro ti o ba tele atoka iyisodi ko lo gbodo je oro –ise. Apeere:

Bola ko je iyan

Sunkanmi o wa 

Eya/ orisii oro – ise 

1. ORO – ISE KIKUN: Oro – ise ti o le da duro ti o sin i itumo kikun lai sip e a fi oro – ise miiran kun un. Bi apeere:

Sade lo

Bisi sun

Kolade rerin-in

Oro – ise kikun le je

1. Oro – ise agbabo 

oro – ise agbabo ni awon oro – ise ti won ko le sai gbabo ninu gbolohun. Bi apeere:

mo de ikoko

bisi ra iyo

kikelomo je eja

OSE KEJI

AKORI EKO: ITESIWAJU LORI ISORI ORO EDE YORUBA

Apeere gbolohun lori oro – oruko ni ipo alo:

O mu emu

Ajadi fo agbe

Ekundayo ko ile alaja

Oro oruko ni ipo eyan

Okunrin oloro naa kun i afemojumo

Aja ode pa etu nla

Ewure Toorera ni won ji

Ile olowo naa rewa

ORISII ORO ORUKO

1. Oruko eniyan – Bisi, Dele
2. Oruko eranko – Kiniun, Obo
3. Oruko bikan – Ibadan, Oyo
4. Oruko ohunkan – Tabili, aso
5. Oro Oruko afoyemo – Idunnu, Ayo
6. Oro oruko aseeke – Owo, bata
7. Oro oruko alaiseeka – Omi, iyepe 
8. Oro oruko asoye
9. Oro oruko aridinnu – Ikoko, bata

ORO – AROPO ORUKO (PRONOUN): A maa n lo oro aropo oruko ninu gbolohun lati dekun awitu n wi a sa n ninu gbolohun ede Yoruba. Apeere: ȩ, ǫ, won, mo, a, wa ati bee bee lo.

Mo tele pa ile mo

A lo si ipade awon afobaje ranaa 

Bukola ri won nibe

A le lo oro aropo oruko gege bi eya ati opo ni ipo eni kin-in-ni, eni keji ati ipo eni keta.

ORO – ISE (VERB): Isori oro yii ni o maa n tola ohun ti oluwa se tabi toka isele ninu gbolohun. Oro – ise ni opomulere gbolohun ede Yoruba, la i si oro-ise, irufe gbolohun bee yoo padanu itumo re. apeere

Bisi je iyan ni owuro

Akanbi gun igi rekoja ewe

Ogiri ile ti wo lule

ORO ASOPO TABI ASO OROPO (CONJUNCTION): eyi ni awon wu n ren la a n lo lati fi so oro tabi gbolohun po di eyo kan soso. Apeere: ati I pelu, sugbon, nitori, yola, tabi, afi abbl.

Kikelomo pelu Tijani ni won n pe

Yala Jumoke tabi Bisi ni yoo yege

Ile naa to bi sugbon yara re kere

ORO AROPO AFARAJORUKO (PRONOMINAL): Isede isori yii ran pe isori aropo oruko, ise kannaa ni won n jo n se ninu gbolohun ede Yoruba. Awon wunren aropo afarajoruko niwonyi. Oun, eni, emi, awon, eyin, awa, ati ibo. A maa n lo awon wunien yii dipo oro oruko ninu gbolohun. Apeere:

Emi ni won n ba wi

Awon egbe wa n yoo se ajodun lose yii

Iwo ati Kayode niyoo soju wa

ORO – APONLE: Awon oro ti o maa n pon oro – ise le ninu gbolohun ni a pen i oro aponle. Iru oro bee ni rakorako, fiofio, tonitoni. Apeere:

Aso re po n rakorako

Ile naa mo tonitoni

ORO APEJUWE: otun le je oro eyan o si ma n fi o le le ori oro-oruko ninu apola oruko ninu ede Yoruba. Eyin oro-oruko ti o n ya n ni oro-apejuwe maa n wa. Apeere:

Baba aburo ni mo fe mi

Iwe mi ni o faya

Aja dudu lode pa

AFIWE ASA ISINKU ABINIBI ATI ETO ISINKU ABINIBI ATI ETO ISINKU ODE – ONI 

Awon Yoruba gbagbe pe bi eniyan ba ku yoo lo si orun, yala orun rere tabi orun ti o ni iya ninu won gba pe bi eniyan ba ku, o tun le padawa ya lodo o mo re nipa bibi ige ge bi o mo.

Orisii oku meji ni o wa gege bi ojo ori eni ti o saisi bat i n, awon nii:

1. OKU OFO: eyi ti o tumo sip e iku omode (iku aitojo). Eni tiko dagba, yala nipa ijamba tabi aisan. Eyi je iku ibanuje laa rin awon Yoruba.
2. OKU EKO: iru iku bayii niti awon agbalagba ti o ti darugbo kujekuje ti won re iwale asa, awon eni ti won ti gbe ile – aye as ohunribiribi ki won to ku.

Afiwe asa isinke abinibi yato ge de rig be si eto isinku aye ode – oni nitori eto eru igba lode ti oti sun siwaju ju ti a te wala. Ni aye atijo iko si ona abayo si bi a ti se le toju oku ju ojo meta lo, sugbon ni aye ode oni. O seese ki a toju oku si inu iyara tabi ile igboku si ju osu mefa tabi ju bee lo lai dibaje.

Bakan naa, ilana itufo ti yaato sit i aye atijo. Orisirisi awonero igbalode ni o wa ti ale lo lati so eyi di mimo fun gbogbo agbaye. 

IGBESE ISINKU

1. Itufo
2. Ile oku gbigb (awon ana oku ni o maa n sa ba se eyi)
3. Oku wiwe (fifa irun oku, ri ree ekannaa)
4. Oku tite (wiwo aso funfun fun oku pelu lilo lofinda oloo run didun)
5. Oku sinsin
6. Alejo sise
7. Opo sise
8. Opo sisu

OSE KETA

AKORI EKO – ETO OGUN JIJE LAYE ATIJO

Ogun jije se pataki pupo laarin awon Yoruba oun nii fi ilu alagbara han yato si ilu ti ko ni agba la. Orisii ogun meji ni o wa:

1. Ogun ti a le pen i ogun adaja; ati
2. Ogun ajadiju tabi ogun ajaku-akata: eyi le je ogun adugbo si adugbo, ileto si ileto tabi ilu si ilu

Die ninu awon ti I ma fa si sigun si ileto tabi ilu miiran nwonyi.

1. Gbigbe sunmoni
2. Ote
3. Ilara
4. Ija aala ile
5. Ija ile
6. Ija fun igi owo bi ope, orombo, obi abbl
7. Siisiigun lati fi pa oloye ogun ilu miiran n lenu mo
8. Siisiigun lati fi ko ilu tabi ileto keji logbo nii
9. Siisiigun lati fi agbara han
10. Sisigun lati fi wa owo bi oda owo ba fe da ni

Awon isise ti agbodo gbe ki a to segun

1. Ifa dida
2. Bibo ogun ati esu ati
3. Pipolongo laarin ilu ki teruromo ilu lemo pe ogun ti ya

Awon ti won maa n jagun ni aye atijo

1. Iran ologun, onikoyi ati aresa
2. Awon ipanle tabi janduku
3. Awon oloogun
4. Awon ogboju ode ati
5. Awon ti won maa nse koriya fun awon jagunjagun loju ogun bii onilu, onirara abbl.

Die ninu awon ete ogun

1. Sise ota mole ki won maa le de ibi ti jaje ati mimu
2. Dida oogun sinu omi ati ounje ota
3. Riro gbogbo ona ti o wo ilu ota ki won to ji
4. Wiwo ilu lojiji ati kiko ota ni papa mo ra
5. Reran alami lati maa so ota ki won maa baa ko won ni papa mora
6. Fifi ija ti o gbona girigiri le ota kuro lenu odi ilu.

Awon ohun ija ogun

1. Oko
2. Ida
3. Ofa
4. Kumo
5. Ibonlori sirisi (ibon ilewo, sakabula, ilasa abbl)

Die ninu awon orisiirisii oogun ti won maa n lo loju ogun

1. Okigbe
2. Asakii ibon
3. Afeta
4. Afeeri
5. Owo
6. Abo
7. Ayeta
8. Isuju
9. Kanako

Lara awon oloye ogun

1. Aare ona kakanfo
2. Basorun
3. Balogun
4. Jagunna 
5. Seriki

Anfaani Ogun

1. A maa je ki awon eniyan di alagbara
2. O maa n je ki ogun atayeba ye tun je yoo
3. O maa fi ilu alagbara han
4. O maa n so awon alagbara di olowo ojiji

Aleebu Ogun

1. Biba nkan ini je
2. Pipa emi nu
3. Fifa ota ayeraye wa laari nilu kan si ekeji
4. Mimu ki nkan jije won nitori aye ko si fun ise agbe
5. O maa n je ki awon omo alaini baba po
6. O maa n fa ki owo eru was aye (slave trade)

OSE KERIN

AKORI EKO: EGBE AWO LORISIRISII

Ohun to soro lati mo kulekule ohun ninu egbe awo nitori won kofi eni ti kii se omo egbe idi niyi ti o fi je omo egbe lo le so pelu idaniloju ohun ti o n sele ninu egbe won.

Orisirisii egbe awo ti o wa:

1. Egbe ogboni (abalaye ati ti igbalode)
2. Oro
3. Egungun
4. Agemo
5. Imure
6. Awo opa

Pataki ise opolopo awon egbe awo wonyi ni fun idagbasoke ati alaafia ilu ti okan si n gbe ekeji ni igbonwo. Bi apeere, egbe oro wa fun sise abo ati eto ti o ye lori ipinnu ti o bati odo egbe ogboni wa nipa eto ilu.

Tajateran ko nii se egbe ogboni, kaka bee o wa fun awon agba to ni ojo lori. Ko si fun odo obinrin afi awon ti o ti darugbo patapata ti Atari won to gbe eru awo. Bi apeere, Erelu okun. If ti o yii ni oso awon omo egba poi di niyi ti won fi n pe ara won ni omo iya.

Awon omo egbe ni ani ti won fi n la ara won mo lawujo. Ami egbe pataki ni edan. Ako edan wa fun nnkan ti ko ni ayo ninu ti abo si wa fun nkan ayo.

OSE KARUN

AKORI EKO: ORO AGBASO

Ohun ti o n bi oro agbaso nip e ko se e se fun eniyan lati wan i ibi gbogbo ti won ba n soro. Nigba ti eniyan ko basi tisi ni ibiti won bat i n soro kan o daju pe elomiran ti o wa nibe ni a n reti pe yoo wa so o fun eniyan.

O se e se pe iwo ni yoo tun lo so fun elomiran ti o baye wipe oun naa ko si nibe ti iwa si wa nibe. Oro agbaso ni ona ti a n gab se atunso oro ti agbo lenu elomiran. Oro bee ni a n pen i sagbaso re e je eyi ti an tunso fun elomiran ti ko se alore tabi oro ti a n tun so fun eni ti oro naa koye to bi o tile je pe oun gan-an feti ara re gbo lati enu oloro.

A le lo oro agbaso lati:

1. Se iroyin ohun to se oju eni
2. Se atunso iroyin ti agbo lori redio tabi telifisan
3. Se alaye ohun ti agbo nibi idanileko
4. Se atunso iwaasu
5. Je ise ti ara n ni
6. Jabo ise tabi ipaade
7. Se iroyin ere ti a wo lori papa, ori itage tabi iran miiran.

Apeere awon oro to je atoka oro agbaso re:

1. Leripe 
2. Pasepe
3. So
4. Wi
5. Pe
6. Wipe
7. So fun
8. Beere
9. Salaye
10. So pe
11.  Boya
12. So fun wipe 
13. Ni 
14. Ki
15. O si
16. So wipe

Awon isori ti ayi pada maa n baa ninu oro agbaso ni

1. Oro aropo oruko
2. Oro aropo afarajoruko
3. Oro – oruko
4. Eyan

Bi apeere:

ORO ENU OLORO ORO AGBASO

Mo lo si Eko O ni ohun losi Eko

A lo si Epe O so pea won lo si Epe

Iyanda ri mi O salaye pe Iyanda ri oun

Eyi ni ki o mu O pase pe iyen ni ki o mu

Awon omo winyii maa jiya O le ripe awon omo wonyen maa jiya

Mo ti kaso wole O ni oun ti kaso wole

Ayo ni o O salaye pe ayo ni o

ISE ASETILEWA

Yii awon afo asafo si afo agbaran

1. Se e ti jeun?
2. Jowo bo sita ki aki o
3. Oko ajagbe naa jona raurau
4. Aba isu meloo ni aja baji?
5. Sola: Bisi so ara re gidigidi.

OSE KEFA

AKORI EKO: IYATO TI O WA LARIN ORO APONLE ATI APOLA APONLE

Oro aponle je eyo oro kan ninu ihun gbolohun ti o maa n pon oro – ise. Ise re gan-an ni lati se afihan itumo fun apola ise ninu gbolohun. Bi apeere:

(i) Tunde rin: (ii) Tunde rin jaujau 

Tunde rin kemokemo 

Tunde rin pelepele

Gholohun (i) je oro ise alaigbagbo (rin) ko I oro aponle eyi ti yoo je ki a mo bi oluwa se rin. Sugbon awon iso/oro abo gbolohun (ii) ni oro aponle to se afikun itumo oro-ise “rin” ni ekunrere.

APOLA APONLE: Apola aponle je akojopo oro to n sise gege bi idi kan ti o si n pon oro-ise inu iso. Bi apeere: Ilu Osoosa maa n kun ni akoko odun agemo.

Orisirisi apola aponle

Apola aponle alasiko –  eyi n fi igba tabi asiko isele han. Bi apeere: 

Imole n mo nigba osan

Okunkun n su nigba oru

Ojo maa n po ni asiko ojo

Apola aponle orubii –  eyi maa n toka si ibi kan pato nin afo gbolohun. Bi apeere:

Ile oduduwa wa ni Ile – Ife

O ti ile bere wahala

Oke giga wan i Efon

Apola aponle onidii: Eyi ni o maa n so idi nka pato. Bi apeere:

O kole nitori omo

A n sise nitori owo

O kekoo ko le di eniyan pataki

OSE KEJO

AKORI EKO: ORAN DIDA ATI IJIYA TI O TO

Laye atijo ko si ofin ti a ko sile gege bi ti ode – oni. Sugbon, a no awon asa, eewo, ilana ti awon agba fi n se eto agbo ile ati akoso ilu. Bi o tile je pe ako ni akosile ofin naa gege bi a ti nii ninu iwe ofin lode oni, ole jija, ipaniyan, alonilowogba, ifipa – jale, ati iwa buburu gbogbo ti a n tun ri lode oni, ko to bee po rara.

Eto idajo lori esun odaran lode oni ati ti aye atijo ko fi bee yato rara, gbogbo igbese bi ki agbo tie nu ti a fi esun kan a o si fun un laye lati pe eleri ti yoo ferii gbee leyin naa, a o se iwadi esun naa fin-ni-fin-ni. Ti o ba jare, a o daa sile ki o maa lo ni alaafia. Sugbon ti o ba jebi, a o fii ijayi ti o to jee. Bi ese bat i n pon to ni ijiya se nto.

Awon ohun ti eniyan le se ki a to so pe o daran pupo ni wonyii:

1. Ipaniyan
2. Fifi ipa ba obinrin lo
3. Fifi dukia jona
4. Agbere sise
5. Idife si ilu eni tabi si ijoba
6. Ole jija
7. Ifipa jale
8. Idigun jale
9. Jiji omo gbe
10. Sise afojudi si awon Oba, Ijoye ati awon alase ilu
11. Biba nkan ajumolo je laini idi
12. Ona dida
13. Sise ogunika
14. Lilo agbara aye lati se aidaa
15. Fayawo ati kika oogun oloro wolu

OSE KESAN

AKORI EKO: ATUNYEWO AAYAN OGBUFO

Aayan ogbufo ni itumo ede lati ede kan si omiran, paapaa julo ede geesi si ede Yoruba.

Amuye for Ogbufo

1. Gbigbo ede mejeeji: a gbodo gbo ede mejeeji daradara, eyi ni ede ti yoo tumo ati ede ti yoo tumo re si.
2. Mimo ko ati mimo kaa: ogbufo gbodo le ka ede mejeeji daradara nitoripe akosile ede geesi ni won yoo gbe fun wa lati tumo.

Apeere ogbufo gbolohun die

Ede Geesi Itumo lede Yoruba

He was ashamed of his behaviour Oju tii nitori iwaa re

The headmaster permited the children to go home Oga ile eko na fun awon akeeko laye lati lo sile

The tortoise tricked the tiger and caged it at last Ijapa tan ekun naa je o sit i mo inu aago leyin – o – reyin 

It rained cats and dogs in Lagos yesterday Ojo ro ofeere wu oku ole ni ilu Eko lana

Whoever beaks any of these golden rules Enikeeni ti o ba ru eyikeyi ninu awon ofin pataki wonyi yio dara re lebi 

will have himself to blame

OSE KEEWA

AKORI EKO: MOFIIMU

Mofiimu ni ege tabi fonran ti o kere julo ti o si ni ise ti o n se (tabi ihimo kikun) ninu ihunoro. Apeere eya moffimu ni oju, omo, owo, alaafia, eemi, egbon ati, ai, a, i, on. A ko le se atunge awon ege mofiimu oke wonyi mo ti a ba ge e, won yoo so itumo won nu.

Eya Mofiimu

A le pon mofiimu si orisii meji. Awon ni:

1. Mofiimu Ipile (adaduro)
2. Mofiimu afarahe

MOFIIMU IPILE TABI ADADURO: eyi je ege ti o le da duro lai i ni afikun fonran (afomo) miiran pelu re.

Mofiimu ipile maa n da itumo ni

A ko le fo mofiimu ipile si wewe mo. Mofiimu ipile le je:

1. ORO – ORUKO: oro oruko bayii kii gba afomo mora, bee ni a kole pinwon si meji tabi ki a seda won. Apeere: Adebisi, Igbokoda, Adaye, Omi, Ile, Ori abbl.
2. ORO – AROPO AFARAJORUKO: awa, eyin, awon, emi, iwo.
3. ORO – ISE: lo, gbe, wa, de abbl
4. ORO – APEJUWE: pupa, dudu, funfun
5. ORO APONLE: banku, roboto

A le lo mofiimu afarahen moa won isori (ii – iv) oke lati seda ororuko titun. Bi apeere 

ti + eyin ==== teyin

Awon oro – oruko kan wa ti a le se apehinpe won seda oruko tuntun. Bi apeere

Irun + agbon ====== irungbon

Mofiimu Afarahe

Mofiimu afarahe tabi afomo je awon iro (leta) inu ede ti ko le duro bi oro kan lai je pe a kan mofiimu ipile mo won. A le pin mofiimu afarahe sei meji:

1. Afomo afarahe ibere (iwaju) mofiimu ipile ni an fi afomo kun ni ibere lati seda oro-oruko miiran. Afomo ibere le je ……
2. Eyo faweli airanmupe bii: a, e, ȩ, i, o, ǫ, u ki a wa fi kun mofiimu ‘ipile’. Apeere 

I + fe

I + gbagbo

A + de

E + to

E + ko

O + sere

Ǫ + muti

1. Akanpo iro onisilebu meji bii ai, on, oni, ati, sai, abbl. Apeere

ai + sun

on + te

oni + isu

ati + je

sai + gboran

2. Afomo afarahe aarin. Afomo aarin maa n waye ni aarin oro-oruko mofiimu adaduro ti a se apetunpe re. wunren afomo aarin ni; de, ki, je, ku, ni, si, ri, abbl. Apeere

Oro Oruko Afomo aarin Oro Oruko Abajade

Ile ki ile

Iran de iran

Ije ku ije

Emi ri emi

Agba ni agba

Opo ni opo

Ebi si ebi