ILAANA ISE NI SAA KETA FUN JSS 3 THIRD TERM LESSON NOTES YORUBA

OMEGA TERM ILAANA ISE NI SAA KETA FUN JSS3

YORUBA LANGUAGE

OSE KINNI

AKORI EKO: LETA GBEFE

Leta gbefe ni leta ti amaa n ko sis ara, ebi bii ore.

Bab, iya, egbon, aburo, ati ojulumo eni gbogbo.

IGBESE LETA GBEFE:

Ti aba n ko leta gbefe iwonyi ni awon ilana ti a gbodo tele:

{a} Adiresi akoleta:

Apa otun ni oke iwe tente ni a oo ko adiresi akoleta gbefe si, nonba ojule, opopona tabi apoti ile – ifiweranse oruko ilu ti a ti n kowe ati ipinle ni yoo wa ninu adiresi.

{b} Deeti:

Eyi ni ojo, osu ati odun ti akoleta kowe re. yoo tele adiresi. Bi apeere:

Command Secondary School

Ipaja,

Lagos.

11^th February, 2002.

{d} Ikinii ibere:

Apa osi ni ibere ila ti o tele deeti ni a n ko ikini ibere si pelu ami koma ni ipari. Gbolohun ikini maa n da lori iru asepo ti o wa laarin akoleta ati eni ti a n ko o si. A le ko bayii:

Egbon mi owon,

Baba mi tooto,

Ore mi atata,

{e} Koko leta:

Ifaara ( Ero asedanwo) eyi niipin afo akoko. Idi ti akoleta fi ko leta lo gbogbo saaju laifi akoko sofo. Ti o ba je pe o n fesi si iwe ti won ko si o tele, o ye ki o fi han kiakia.

Bi apeere:

“Mo ni l eta ti o ko ni ojo keji osu yii gba

Ni ana ode yii. Mo dupe gidigidi pe e ko gbagbe wa.

Olorun ko ni gbagbe eyin naa o …..”

Ko tona ki a maa wadii alaafia eni ti a n kowe si

Niwon igba ti ko so fun wa ninu iwe re pe ara oun ko da, bee ni a gbodo year fun batani ikoleta aye ijoun. Apeere:

“inu mi dun lati kowe yii si o, mo si lero

Pe yoo bao ni alaafia ati ara lile …. Se ara n le ?

Eredi ti a fi kowe yala a n fe nnkan lati odo eni ti a n kowe si ni tabi a fe ki o se nnkan fun ni, alaye nnkan bee ni yoo duro bii koko leta wa.

{e} Ipari / ikadii leta: (ikini ipari ati oruko akoleta):

Owo otun ni akoleta yoo sun owo si ni ori pepa ti o ba fe ko ikini ikdii pelu ami koma. Oruko akoleta ni kan ni yoo han ni opin leta pelu ami idanuduro. Bi apeere:

Emi ni ore re

Bayo

[mediator_tech]

APEERE LETA GBEFE:

IBEERE:

Ko leta si ore re ni ilu odikeji lati so ni ekunrere ohun ti oju re ri nipa rogbodiyan to be sile nigba ti awoon adiginjale wa si adugbo re.

34, Agbedegbede Street,

Ile – Ife,

Osun State,

21^st December, 2002.

Awoseemo mi tooto,

Mo de weliweli bi eji ale, mot un de warawara bi eji iyaleta. Eye meji ki ije asa. Emi ore re atata ni, katapila oko oke. Bawo ni nnkan? Se esin n jeko?

Idi pataki ti mo fi nko iwe yii ni lati se ekunrere alaye ohun ti oju mi ri nigba ti awon adigunjale was i adugbo wa ni idimu ni aipe yii.

Afere – mojumo ojo abameeta to koja ni wahala yii be. nnkan bii aago kan aajin ni won igara olosa yii wo adugbo wa. Logan ti won de naa ni awon ode ti bere si fon fere.

Onikaluku oulgbe lokunrin – lobinrin bere si san sokoto ija nitori o ti to bii osu meji ti awon ole wonyi ti wa n yow a lenu. Awon onile ati ayalegbe gbogbo gbe iku ta, won ya sita bi esun pelu ibon, ada, obe ere, ofa, olugbongbo igi ati kumo. Se anikan rin ni je omo ejo niya. Ohun ti o wa mu ki rogbodiyan oun ko yoyo ni bi awon ole naa se poora ninu soobu yereku kan bayii ti won sa wo.

Ka to wi ka to fo, adugbo ti kun fofo fun ero. Awon eeyan ti in abo soobu yii. Ibi ti ina yii ti n jo ni awon aja dudu meta kan ti deede sa jade lati pe-n-tuka. Sugbo awon agba taku pe ojo ti a ba ri ibi ni ibi i wole. Oro di woya ija. Ni iseju ahaya, won mu u bale. Won si le awon yooku wonu igbo lo. Ibe ni a si gbo wi pe won yanju gbogbo won si. Bayii ni won si se dana sun eyi to di eeyan ni ita gbangba.

Bi ile ti n mo ni awon olopaa de tawon ti ibon won, ti won si n toju bole mu awon eniyan. Esun ti won fi kan won ni pe won pa eniyan. Oro wa di isu atayan-an-yan-an. Awon alaadugbo fariga, won ni awon yoo dana sun ago olopaa kan soso ti o wa ni agbegbe wa. Opelope Kabiyesi to petu si okan awon ara ilu, oro naa i ba di ija igboro.

Ni akoko rogbodiyan yii, opolopo eniyan ni won fi ara pa felefele, ti eru ati owo ri o segbe ko se e so. Awa paapaa ti a ko fi arak o fi ara pa n dupe lowo Olorun Oba ni. Odidi ojo meta ni oju mi fi n pon bii oju elegun Sango fun oro ado ataju ti awon olopaa fin ni ojo oun.

Oro tr. Oro awon elekeru wonyi ti sun wa o. ijoba kuku n gbiyanju, iyefun ni ko kaju o,I oka ti won gbe kana.

Ba mi ki awon aburo re. ayo ati alaafia ni a o pade.

Emi ni tire ni tooto

Deinde

Ise Amutilewa

1. Ko leta si ore re lati je ki o mo anfaani ti o wa ninu iwe iroyin kika.

2. Ko leta si ore re ni oke okun lati je ki o mo ose ti awon adigunjale n se ni orile-ede wa bayii.

3. Ko leta si ore re kan ti o fidi remi ninu idanwo oniwee mewaa re pe ki o gbagbe oro ana, ki o si tiraka titun idanwo naa se.

OSE KEJI

AKORI EKO: ATUNYEWO OWE ILE YORUBA

Owe ni akojopo oro ti o kun fun ogbon, imo yinle ati iriri awon agba. Owe yii ni awon agba maa n pa lati fi yanju oro to ba ta koko. Ni ile Yoruba, omode kii pa owe ni waju agbalagba lai ma toro iyonda lowo won, omode maa yoo so pe “Tooto o se bi owe”, awon agba ti o wan i ijokoo yoo si dahun pe “wa a ri omiran pa”.

ONA TI OWE GBA WAYE

1. AKIYESI SISE: Awon agba maa n sakiyesi awon isele ti o n sele ni ayika won lati seda owe. Bi apeere:

Bi a ba gba ile, gba ita, aatan la n da a si.

2. ESIN: Opolopo awon owe ti awon baba n la wa maa n pa ni won waye nipase esin ibile won. Bi apeere:

Aigbofa la n woke, ifa kan ko si ni para

3. ASA: Inu okan-o-jokan asa Yoruba ni awon agba ti seda opolopo awon owe. Bi apeere:

Ile la n wo, ki a to so omo loruko.

ISORI OWE

Ona marun-un ni isori owe pin si, awon ni:

i. Owe fun imoran

ii. Owe fun alaye

iii. Owe fun ibawi

iv. Owe fun ikilo

v. Owe fun isiri

1. OWE FUN IMORAN: Ti oro ba doju ru, awon agba ni a maa n to lo fun imoran to ba ye. Ni opolopo igba, owe ni won maa n pa lati to eniyan sona. Bi apeere:

a. Ile ti ko toju eni su, okunkun re maa n soro o rin

b. Alagemo ti bimo tan, aimojo ku sowo omo alagemo

d. Igi ganganran ma gun ni loju, okeere lati n wo o.

e. Oja mewaa ko ju oju en

ҿ. Falana gbo tire, tara eni la a gbo.

2. OWE FUN ALAYE: Awon owe kan wa ti awon agba fi maa n salaye ero okan won fun eni ti won ba a ba soro. Bi apeere:

a. Ki ile to pa osika, ohun rere a ti baje

b. A ku to eni bag be, ki a maa to oro ba nii so

d. Agba to n sare ni aarin oja ni, bi nkan ko le, a je pe o n le nkan.

e. Agbatan ni a n gba ole, bi a ba da so fun ole a paa laro, bi a ba ole nija, a sin-in dele.

ҿ. Ara aimuole le n ko je ki a mop e ologbo n soole.

3. OWE FUN IBAWI: Bi enikan ba n huwa ti ko dara, owe ni awon agba fi maa n ba iru eni bee wi. Bi apeere:

a. Bi omode ba n se bi omode, agba o si se bi agba

b. Aja kii roro ko so oju lo meji

d. Afase gbe ojo n tan ara re je

e. Adiye funfun ko mo ara re lagba

ҿ. A kii ni eran erin lori, ki a tun maa fi ese wa ire nile.

4. OWE FUN IKILO: Ti a ba se akiyesi pe enikan wa ninu ewu ti oun gba-an ko mo tabifura, awon agba maa n pa owe lati kilo fun pe ki o sora. Bi apeere:

a. Bi eit ko ba gbo yinkin, inu kii baje

b. Ise ni oogun ise

d. Alaso ala kii ba elepo sore

e. Agboju logun fi ara re fun osi ta

ҿ. Ese giri nile origofe, anjofe ku, a ko ri enikan.

5. OWE FUN ISIRI: A maa n lo awon owe yii lati tu eniyan ti o wa ninu ibanuje ninu tabi eni ti o ti so iretu nu oro aye re. Bi apeere:

a. Igbeyin ni alayo n ta

b. Kii buru titi ki o ma ku enikan mo ni, eni ti yoo ku ni a ko mo

d. Ajeji owo kan ko gberu dori

e. Ise kii se ni, ki omo eni maa dagba

ҿ. Pipe ni yoo pe, akololo a pe Baba.

Ise Asetilewa

“Adiye funfun ko mo ara re lagba”. So itunmo owe yii.

[mediator_tech]

OSE KETA

AKORI EKO: AAYAN OGBUFO

Aayan ogbufo ni ise itumo ede kan si ede miiran.

Ogbufo ni eni ti o n sise titumo ede kan si ede miiran. Ise ogbufo kuro ni gbefe. Idi nip e ohun ti asafo ede akoko ba so gan-an ni ogufo gbodo tumo si ede keji.

Amuye fun Ogbufo:

Ki asedanwo le yege ninu aayan ogbufo, o gbodo:

a. Gbo ede mejeeji yekeyeke

b. Nimo sipeli Yoruba ode oni ati ilo ami ohun ori oro.

d. Rip e isowokowe oun se e ka.

Isori Aayan Ogbifo:

Aayan ogbufo le je eleyo oro, onigbolohun keekeke, oloro wuuru, tabi olori-ewi. E je ki a bere lati ipile.

1. AAYAN OGBUFO ELEYO-ORO

ENGLISH YORUBA

/a/

abandon fi sile/ko sile

ability ilese nnkan

abstain fa seyin/ta kete

academic ajemakada

academic staff osise ajemakada

accident ijanba

accountant akowe owo

administration isakoso

administrator asakaso

audience onwonran/ongbo

agenda agbese ipade

approach ifojuwo/ona imuse

assistance iranwo

/b/

boundary aala

back bite soro eni leyin

backbone eegun/ogooto-ehin

bag apo/oke

baggage eru

bald pipari

banana ogede wewe

bandit olosa

bane iparun/iku

/c/

constitution ofin ipinle

cult awo

course abala eko

certificate iwe eri

capital letter leta nla

chalk efun ikowe/sooki

chalk board patako ikowe

change iyipada

cheating isojooro

chorus elegbe

citation afo-ikan saara

classroom yara ikekoo

climax otente

cognition imo-nnkan

command ase

communication ibanisoro

compare fi we

competition idije

concept ero

conference apero

consequence abajade

convention asa

correct tona

culture asa

/d/

deceit etan

decision ipinu

deify so dorisa/so di ibo

discover roye/wa ri

dominate gaba

duration akoko

dedication ifisori

disorder idaru-dapo

displace gba nipo

divination isayewo

delete yo

demotion idapada

denote duro fun

detail orinkinniwin

detective otelemuye

device ete

diagram aworan atoka

dictation apeko

discuss jiroro/soro le lori

/e/

education imo eko

empty ofifo

environment ayika/sakaani

et.al atawon yooku

ethnic group iran

experiment se danwo

expose gbesaye/tu asiri

editor olootu

emphasize tenumo

English eko ede geesi

entertainment idaraya

entrance abawole

equal ba dogba

error/mistake asise

evidence eri

examine danwo/se agbeyewo

exhaustive wawodele/akidele

exhibition ipate

expert agba oje

explanation alaye

/f/

feudal onisokole

folk dance ijo awujo kan

folk tale alo onitan

free ainide

fulfilment aseyori

fail feeli/ko yege

filter ase

final ipari

fine art eko ise ona

foreign language ede ajeji

/g/

group egbe

geography eko nipa aye

group work ise elegbejegbe

guideline ilana itosona

/h/

humorous apanilerin-in

historian opitan/onimo itan

head ori

hero olu eda itan

home work ise asetilewa

/i/

idea oye

identity se idamo

ideology ero baye seri

i.e. iyen ni pe

illegal aibofinmu

imitate farawe

immoral ajemo iwa aito

invent pilese

illustration isapere

industry ise owo-iseda

/j/

judge gbe lewon

joke apara

/k/

know mo

knowledge imo

/l/

lack aini

law ofin

lawless alaikofinsi

legal bofinmu

legend itan kayeefi akoni

link sopo

laboratory (school) yara eko sayensi

lesson ise ijoko kan

letter leta

lingua franca ede egbegberin

/m/

mislead si lona

mimic isinje

memorize ko sori

method ona

model awose

modification ipon

mood imulara

motivate moriya

moral iwa eto eko

motion picture aworan sinima

myth itan iwasw

/n/

nursery ile iwe jele o sinmi

null asofo

newspaper iwe iroyin

/o/

observe sakiyesi

orator ameso-oro

omit fo

overlap wonu ara won

oppose lodi si

option iwofun

out put amujade

/p/

pass yege

peasant alaroje

philosophy imo ijinle

public ita gbangba

projector ero agbaworanyo

pattern batani

pause idanuduro

practise fikora

perception ifojumo

presentation igbekale

period akoko ise

[mediator_tech]

photograph foto

physics eko fisiisi

place ibi kan

planning ifetosi

precede saaju

professor ojogbon

progress itesiwaju

promotion igbega

proof imudaniloju

pronounce pe

proposal aba

/q/

Quality awomo

Question ibeere

Quotation ayolo

/r/

race eya

racial ajemeya

reify so dohun

resolve yanju

resolution iyanju

reverse iyipada

rude rifin

rudeness arifin

rule ofin

radio redio

rank ipo

realism ibayemu

reason/cause idi

recapitulate mu wa sirananti

reciprocal owowewo

recite ran

record(playing) awo

refer tokasi

relation ibatan

repeat tun ka

repetition awitunwi

report ijabo

represent duro fun

research iwadii

retained da si

reward fa seyin

revise ipinlere

revision tun yewo

ridicule atunyewo

role yeye

religious man okunrin amesin

/s/

Secular aimesinlo

Separation ipinya

Stage ori itage

Set seeti

Solo orin adako

Socialism eto alajoni

Speak fo / safo

Sequence iteletele

speech afo

Sign ami

screen ate agbaworan-tan

Similarity ifarajora

Specific pato

Situation aye

Special oto

Stubborness isori kunkun

Skill imoose

Surprise ibalojii

Simultaneous alajowa

Suspense ikolayasoke

Stammerer akololo

/t/

Task ise kayeefi

Tale itan

Technology imo ogbon

Terms ipele

Tier isini ipo

Transfer isini ipo

Teaching ikoni

Tension inu – fu – edo – fu

Thought ero

Title akole

Tragedy ere oladojude

Transform ayipada

/u/

Unit ida

Unity iwapo lodindi

/v/

Verify wadii okodoro

Vibrate gbon

Victim afaragbabi

Victimize se nibi

Villain asebi

Vague sainitumo pato

Variation eda

Verse ewi

/w/

Word oro

Wonder iyanu

Workbook iwe ise amuse

/y/

Yes beeni

Yuletide keresimesi

OSE KERIN

AKORIN EKO: ISEDA ORO{ISODOURKO}

Ifaara:

Isodoruko ni sisedia oro-oruko

Tuntun latin ara isori oro miiran

Orisii oro meji ni o wan i ede yoruba. Awon ni oro ipile ati oro atowoda tabi oro ti a seda.

Oro ipile:

Eyi ni awon oro ti a ko le seda won. Apeere ni: ori, ile, oju, iku, owo, aja, ewe, ati bee bee lo.

Oro atowoda:

Iwonyi ni awon oro ti a le seda won nipa lilo afomo, sise apetunpe tabi ona miiran. Bi apeere:

I + fe = ife

Ati + de = atide

Orisii ona isodourko:

{i} lilo afoma ibere:

A le kan afomo ibere po mo oro-ise to je mofiimu ipile lati seda oro-oruko tuntun. Bi apeere:

Afomo ibere oro ise oro-oruko

(mofiimu ipile) (ayorisi)

I + dajo = idajo

I + tiju = itiju

e + to = eto

e + ko = eko

ai + bikita = aibikita

ai + san = aisan

alai + sunwon = alaisunwon

on + woran = onworan

on + te = onte

oni + bara = onibara

oni + aso = oniaso

ati + je = atije

{ii} Lilo afomo aarin:

A le lo afomo aarin bii “ki”, “ku”, ‘ni”, “ji”, “si”, “de”, ni aarin apetunpe mofiimu ipile to je oro-oruko. bi apeere:

[mediator_tech]

Mofiimu afomo mofiimu oro-oruko

Adaduro aarin ipile ti a seda

Iran ki iran = irankiiran

Ona ki ona = onakona

Ije ku ije = ijekuje

Agba ni agba = agbalagba

Ile ji ile = ilejile

Ore si ore = oresoore

Ile de ile = iledele

Omo de omo = omodomo

{iii} Sise apetunpe:

A le seda oro-oruko nipa sise apetunpe kikun bii:

{a} apetunpe oro-oruko. bi apeeere

Oro-oruko oro-oruko oro-oruko

Ose ose = oseoose

Osu osu = osuoosu

Odun odun = odoodun

{b} apetunpe apola-ise: Bi apeere:

Oro-oruko oro-oruko apola-ise oro-oruko ti a seda

se ise sise = sisesise

wo ile = wole = wolewole

pa eja = peja = pejapeja

[d] apetunpe elebe:

A le seda oro-oruko nipa sise apetunpe elebe fun oro-ise tabi apola-ise. a o se apetunpe konsonanti ibere oro-ise, a o wa kan odidi oro-ise tabi apola-ise naa mo ni iwaju, ki a to wa fi fawelii ‘I’ {olohun Oke] ya isupo konsonanti akoko mejeeji laaarin. Bi apeere:

Fawelii “I”

ro = r – r + ro = riro

ta = t – t + ta = tia

je = j – j + je = jije

{iv} Sise akanpo oro-oruko:

A le seda oro-oruko tuntun nipa sise:

{a} akanpo oro-oruko meji inu eyi ti aranmo yoo ti han. Bi apeere:

oro-oruko oro-oruko oro-oruko ti a seda

etu ibon = etuubon

eto ilu = etoolu

ile iwe = ileewe

{b} akanpo oro-oruko inu eyi ti isunki yoo ti waye. Bi apeere:

oro-oruko oro-oruko oro-oruko ti a seda

ori oke = oroke

irun agbon = irungbon

eran oko = eranko

{d} akanpo afomo ibere ati apetunpe oro-oruko. bi apeere:

afomo ibere oro-oruko oro-oruko oro-oruko ti a seda

oni ose ose = olosoose

oni osu osu = olosoosu

{e] akanpo afomo ibere oni mo oro-oruko meji.bi apeere

afomo oro-oruko oro-oruko oro-oruko ti a seda

oni iwa ika = oniwaaka

oni omo oba = olomooba

{v} a le lo afomo ibere onisilebu kan ati apola-ise lati seda or-oruko miiran. Bi apeere:

Afomo ibere apola-ise oro-oruko ti a seda

a + panirun = apanirun

a + ji isu wa = ajisuwa

o + ba aye je = obayeje

{iv} Asunki odidi gbolohun:

A le seda oro-oruko nipa sise asunki odidi gbolohun di oro-oruko. bi apeere:

gbolohun oro-oruko ti a seda

oba feran mi = obafemi

ifa ni eti = ifaleti

ifa ye mi = ifayemi

{vii} Lilo ami asoropo:

A tun le lo ami asoropo lati so awon oro eyo inu gbolohun po di oro-oruko tuntun. Bi apeere:

a-kuru-ye-ijo

alagba-lugbu-odo-ti-gbe-onigbere-teja-teja

ISORI ISODORUKO

Orisiirisii isodoruko inu ede yoruba ni:

{i] isodoruko afoyemo: A maa n fi afomo ibere, ‘a’ tabi’ ‘I’ tabi ‘ati’ kun oro-ise tabi ki a se apetunpe elebe fun oro-ise ti abayori re yoo je oro-oruko afoyemo. Bi apeere:

i + fe = ife

i + gbagbo = igbagbo

a + bo = abo

a + jo = ajo

ra + re = rira

ati + mu = atimu

ati + je = atije

{ii} isodoruko oluse:

Isodoruko oluse ni oro ti a lo lati fi ropo apola-oro-oruko oluse. Apeere, eni ti o mo on we ni omuwe. A n seda isodoruko yii nipa.

{a} fifi afomo ibere ‘a’, ‘o’, ‘on’, ‘mo oro-ise. apeere:

a + kowe = akowe {eni ti o koi we}

o + seke = oseke {eni to n se eke}

on + woran = onworan (eni to n wo iran}

{b} fifi afomo ibere: ‘oni’ kun oro-oruko. apeere:

oni + ipese = olupese(eni to n pese)

oni + eran = eleran (eni to n ta eran)

(d) sise apetunpe kikun fun apola-ise. bi apeere:

Pana + pana = panapan(eni to n pa ina)

daran + daran = darandaran (eni to n da-eran)

{iii} isodoruko elo:

Isodoruko elo ni apola-oruko ti a fi n ropo, apola-oruko ti o n so ohun ti a fi n se nnkan nipa fifi afomo ibere ‘a’, ‘I’ ati ‘on’ kun oro-ise. bi apeere:

a – se = ase

i – gbale = igbale

on – te = onte

{iv} isodoruko ayisodi:

Isodoruko ayisodi n waye nipa lilo oro atoka iyisodi ‘ai’ ‘ati’ ‘a’ bi afomo ibere fun oro-ise tabi apola-ise. bi apeere:

Afomo ibere apola-ise oro-oruko ti a seda

ai – kawe = aikawe

ai – jeun = aijeun

a – reru-ma-so = arerumaso

{v} isodoruko ini:

Isodoruko ini le waye nipa lilo afomo ibere ‘oni’ ‘abi’ mo oro-oruko tabi apola-ise yoo toka eni ti o n nnkan. Bi apeere:

Oni – oko = oloko

Oni – bata = onibata

Abi – oyun = aboyun

{vi} isodoruko atokun:

Isodoruko atokun n toka ibi kan tabi igba kan nipa lilo afomo ibere ‘ati’ ati oro-oruko papo. Bi apeere:

ati – ile = atile

ati – aaro = ataaro

ati – ana = atana

{vii} isodoruko akopo:

Eyi ni oro-oruko iseda ti a fi n ko gbogbo nnkan po. Eyi le waye nipa.

1. Sise apetunpe kikun fun oro-oruko. apeere:

ojumo + ojumo = ojoojumo

owo + owo = owoowo

1. Lilo afomo aarin ‘ki’ pelu sise apetunpe oro-oruko…. bi apeere:

oko + ki + oko = okokoko

egbe + ki + egbe = egbekegbe

eni + ki + eni = enikeni

{viii} isoduroko atenumo:

Isodoruko atenumo n waye nipa lilo oro-atenumo ‘ni’ bi afomo aarin si apetunpe oro-oruko kikun. Bi apeere:

agba + ni + agba = agbalagba

opo + ni + opo = opolopo

iyan + ni + iyan = iyanniyan

ogbo + ni + ogbo = ogbologbo.

[mediator_tech]

OSE KAUN

AKORI EKO: EYAN

Eyan ni wunren ti a fi n yan oro-oruko ninu apola-oruko lati itumo oro-oruko. Bi apeere:

Ile tuntun ni mo n gbe

Aso ala ni mow o.

ORISII EYAN INU ISO:

{i} Eyan asapejuwe:

Ise eyan asepejuwe ni lati pon oro-oruko ni ona ti yoo fi ye eniyan yekeyeke, oro apejuwe pin si:

[a] Oro apejuwe ipile: iwonyi ni rere, dudu, kekere, nla, funfun, pupa. Bi apeere:

Olu je omo rere.

Amala funfun ni mo ro.

Ounje kekere ko le yo mi.

[b] Oro apejuwe ti a seda nipa sise apetunpe lati se atenuwo. Apeere:

Yan: yiyan – eja yiyan ni mo fe. {eja ti a yan}.

Dun: didun – omi didun ni mo fi pogi. {omi ti o dun}

Nla: nla-nla – oke nla-nla wa ni Efon-Alaaye.

{ii} Eyan ajoruko:

Eyan ajoruko ni oro-oruko tabi oro-aropo-oruko ti a n lo lati yan oro-oruko miiran. Bi apeere:

Abule odu ni mo n gbe.

Ewure toorera ni awon ijo gbe lo.

Ile wa ni a ti n bo.

Oju Nikee wa ni araa mi.

Eyan ajoruko pin si orisii meji. eyi ni: eyan ajoruko onibaatan, ati eyan ajoruko alaaje.

[a] Eyan ajoruko onibaatan le je:

{i} Alaitenumo ti a lo lati fi ini han. Won le ni orisii itumo. Bi apeere:

Ile orisa – {ile ti a ti n bo oriisa}

{ile ti orisa ko}

Ajaa ode – {aja ti won fi n se ode}

{aja ti o je ti ode}

{ii} Alatenumo: ‘ti’ ti o je erun onibaatan maa n waye laarin oro-oruko ati eyan. Bi apeere:

Ile ti orisa

Aja ti ojo

Omo tire – {eyan aropo-oruko}

{b} Eyan ajoruko alalaje:

Oro-oruko ati eyan re maa n toka si nnkan kan naa. Bi apeere:

Dokita oyinbo ni mo fe ri {iyen dukita to je oyinbo}

Okunrin oloro yen ni o ra moto. {okunrin yii naa ni oloro}

Tisa na omo alaigboran. {omo naa ni ko gboran}

{iii} Eyan asafihan:

Eyan asafihan ni o maa n toka si ohun ti a n soro ni pato. Atoka eyan asafihan ni: wonyi, yen, yii, wonyen. Bi apeere:

Oro yii ti sun mi..

Ise wonyi le ju.

Bata naa wu mi.

Okunade gan-an ni mo fe ri.

{iv} Eyan- Atoka Asafihan

Wunren atoka won ni wonyi: ke, naa, kan, kan naa, gan-an, paapaa, nikan. A le lo ju eyo atoka kan lo ninu iso. Apeere:

Ilu ni a n gbe = ile kan naa ni a n gbe

Bewaji lo bi o = bewaji gan-an lo bi o

Oun ko kuku bikita = oun paapaa ko kuku bikita

{v} Eyan Asonka:

Iye nnkan ni a n fi eyin eyi toka ninu gbolohun. Bi apeere:

Omode meta n sere

Iwe mewaa ni mo ka

Iyawo kan ni o ye okunrin.

{vi} Eyan awe gbolohun asapejuwe/ Awe gbolohun asapejuwe:-

Ni ara gbolohun ni a ti n seda eyan yii lati fi kun itumo oro-oruko. ‘ti’ ni wunren atoka won. Bi apeere eyan awe gbolohun asapejuwe ni a fala si nidii yii:

Aso wu sola = aso ti a ra wu sola

Owo ko to ra bata = owo ti o san ko to ra bata.

Bab re ti de = baba ti a n soro re ti de