Ọ̀rọ̀ Àpẹ̀juwe àti Ọ̀rọ̀ Àpónlè Nínú Èdè Yorùbá – Itumọ̀, Iṣẹ́, àti Àpẹẹrẹ

ÈDÈ YORÙBÁ – ÌṢẸ́ Ọ̀RỌ̀: Ọ̀RỌ̀ ÀPẸJỌ́WÉ ATI Ọ̀RỌ̀ ÀPỌ̀NLẸ̀ NÍNU GBÒLÓHÙN

---

Ọ̀RỌ̀ ÀPẸJỌ́WÉ

Ìtúpalẹ̀ Ọ̀rò Àpẹ̀jọ̀wé

Ọ̀rọ̀ àpẹ̀jọ̀wé ni àwọn ọ̀rọ̀ tí ó ń tọ́ka sí ìṣẹ̀lẹ̀ nínu gbólóhùn. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ ìgbà, wọ́n máa ń yàn ọ̀rọ̀-orúkọ gẹ́gẹ́ bí àbáwọlé wọn.

---

Ìṣe Ọ̀rọ̀ Àpẹ̀jọ̀wé Nínú Gbólóhùn

1. Ó lè yàn ọ̀rọ̀-orúkọ ní ipò Olúwa:

   • Àpẹẹrẹ:
     • Òròkò rere san ju wúrà àti fàdákà lọ.
     • Ìwà búkún kò yẹ ènìyàn.

2. Ó lè yàn ọ̀rọ̀-orúkọ ní ipò Àbò:

   • Àpẹẹrẹ:
     • Iníolúwa là ìgi gbígbẹ.
     • Ayìndé wọ aṣọ fúnfún.

3. A le sẹ́da ọ̀rọ̀ àpẹ̀jọ̀wé láti inú ọ̀rọ̀-ìṣe:

   • Àpẹẹrẹ:
     • Oro Ise → Ọ̀rọ̀ Àpẹ̀jọ̀wé tí a sẹ́da
     • Gá → Gíga
     • Lé → Lílẹ̀
     • Sùn → Sísùn
     • Fé → Fífẹ̀
     • Kà → Kíkà

4. Àkíyèsí:

   • A lè ṣe àtẹ̀numọ́ àwọn ọ̀rọ̀ àpẹ̀jọ̀wé nínú gbólóhùn.
   • Àpẹẹrẹ:
     • Èrè lílẹ̀ lílẹ̀ ni Bólú ń ṣe.
     • Ìbì gíga gíga ni mo ń lọ.

5. Ọ̀rọ̀ Àpẹ̀jọ̀wé ń ṣe ìṣe àtẹ̀numọ́:

   • A lè gbé wọn sàájú ọ̀rọ̀-orúkọ tí wọ́n yàn.
   • Àpẹẹrẹ:
     • Òmùgò ọmọ kì í dára.
     • Àgbèrè aya kò ṣùnwọ̀n.
     • Àkò okuta ni a fi ń pa èkùró.

---

Ọ̀RỌ̀ ÀPỌ̀NLẸ̀

Ìtúpalẹ̀ Ọ̀rọ̀ Àpọ́nlẹ̀

Ọ̀rọ̀ àpọ́nlẹ̀ ni ọ̀rọ̀ tí a máa ń fi kún ìtumọ̀ ọ̀rọ̀-ìṣe, kí ó le ye ní dáadáa. Wọ́n máa ń ṣe ẹ́pọ̀n nínú gbólóhùn.

Ìsọ̀rí Ọ̀rọ̀ Àpọ́nlẹ̀

1. Ọ̀rọ̀ Àpọ́nlẹ̀ Pón-n-bẹ̀lẹ̀ (Ti a kò ṣẹ́dà)

   • Àpẹẹrẹ:
     • Aṣọ rẹ̀ mọ̀ tònì.
     • Yẹmí pupa fòò.
     • Ilé gà gógórò.

2. Ọ̀rọ̀ Àpọ́nlẹ̀ tí a ṣẹ̀dà (Ti a ṣàtúnṣe sí ìtúpalẹ̀ rẹ̀)

   • Àpẹẹrẹ:

     Ọ̀rọ̀ Àpọ́nlẹ̀ Pón-n-bẹ̀lẹ̀	Ọ̀rọ̀ Àpọ́nlẹ̀ tí a ṣẹ̀dà
     Tònì	Tònìtònì
     Wèrè	Wèrèwèrè
     Làú	Làùlàù
     Rákò	Rákòràkò

---

Ìṣe Ọ̀rọ̀ Àpọ́nlẹ̀ Nínú Gbólóhùn

1. Ó máa ń tọ́ka sí ìṣẹ̀lè nínú gbólóhùn:

   • Àpẹẹrẹ:
     • Òlú yọ̀ kéle-kéle wọ ilé.
     • Ọmọ náà ń rìn jáùajàu.

2. Ó máa ń tọ́ka sí ohun kan tí a ń ṣe tó ti dé gòngò (climax):

   • Àpẹẹrẹ:
     • Ọ̀kọ̀ náà jóná ráùráù.
     • Àdúpé jẹun náà pátápátá.

3. Ó máa ń tọ́ka ibi pàtó tí ìṣẹ̀lẹ̀ ti wáyé:

   • Àpẹẹrẹ:
     • Àwọn ológìnní sá pamọ́ sínú igbó.
     • Rémílékún ṣe ìgbéyàwó ní ilé ìjọsìn.
     • Jọláde lọ kì Kábíyèsí ní ààfín.

4. Ó n tọ́ka ìdí tí ìṣẹ̀lẹ̀ fi ń ṣẹlẹ̀:

   • Àpẹẹrẹ:
     • À ń ṣe iṣé kí a lè ní owó.
     • Sádé kò kàwé nítorí kò ní owó.
     • Òbí ń tọ ọmọ kí wọ́n lè fún wọ́n ní ìsinmi.

5. A ń lo ọ̀rọ̀ àpọ́nlẹ̀ láti fi irísí nnkan hàn:

   • Àpẹẹrẹ:
     • Òṣùpá náà mólẹ̀ ròkòsò.
     • Iná náà ń wọ rákòràkò.

---

ÌGBÉLẸ̀WỌ́N

1. Kọ ìṣe ọ̀rọ̀ àpẹ̀jọ̀wé àti ọ̀rọ̀ àpọ́nlẹ̀ méjì méjì pẹ̀lú àpẹẹrẹ.

---

ÌṢẸ́ ÀSETÍLẸ̀WỌ́N

• Orisun: Yorùbá Àkàyèg̣è Ìwé Àmúṣèsè fún Ìlé Ẹ̀kọ́ Sékóndiri Kẹ̀kẹ́rẹ́ Ìwé Kìn-ìn-ni
• Awon Onkọwe: O. L. Orimogunje, K. Adebayo, F. Okiki
• Oju iwe: 16, Ẹkọ Kẹtàlá

---

ÈDÈ YORÙBÁ – Ọ̀NKA (101 – 200)

Ọ̀nka Yorùbá ni ìlànà tí a fi ń kà nnkan ní irọrùn.

101 – 120

• 101 – Òókànlélógórùn-ún
• 102 – Èjìlélógórùn-ún
• 103 – Ẹ̀tàlélógórùn-ún
• 104 – Ẹ̀rìnlélógórùn-ún
• 105 – Ààrùndínláàdófà
• 110 – Ààdófà
• 115 – Ààrùndínlógófà
• 120 – Ògófà

121 – 140

• 121 – Òókànlélógófà
• 125 – Ààrùndínláàdójé
• 130 – Ààdójé
• 135 – Ààrùndínlógójé
• 140 – Ògójé

141 – 160

• 141 – Òókànlélógójé
• 145 – Ààrùndínláàdójọ
• 150 – Ààdójọ
• 155 – Ààrùndínlógójọ
• 160 – Ògójọ

161 – 180

• 165 – Ààrùndínláàdósán
• 170 – Ààdósán
• 175 – Ààrùndínlógósán
• 180 – Ògósán

181 – 200

• 190 – Ààdówà
• 195 – Ààrùndínnìgbà
• 200 – Ìgbà

---

ÌGBÉLẸ̀WỌ́N

1. Kí ni ọ̀nka?
2. Kà ọ̀nka Yorùbá láti 101 dé 200.

3. Oro apejuwe maa n toka si ____ inu gbolohun.
   a) Isori oro
   b) Isele
   c) Oro-oruko
   d) Awon eeyan

4. Oro apejuwe le yan oro-oruko ni ipo ____.
   a) Oluwa ati abo
   b) Opo ati adako
   c) Alakori ati alajemo
   d) Opo ati awujo

5. Oro apejuwe ti a seda ni a maa n ri lati ara ____.
   a) Oro-aponle
   b) Oro-ise
   c) Oro-oruko
   d) Oro-atunyewo

6. “Ibi giga giga ni mo n lo” je apeere ____ oro apejuwe.
   a) Ti a seda
   b) Pon-n-bele
   c) Atunyewo
   d) Alakanpo

7. Oro apejuwe n se ise ____.
   a) Atunse gbolohun
   b) Atonumo
   c) Akoso oro
   d) Oro isele

8. Oro-aponle maa n fi kon itumo ____ han.
   a) Oro-ise
   b) Oro-oruko
   c) Oro-atunse
   d) Oro-abuda

9. Oro-aponle pon-n-bele ni awon oro ti a ko ____.
   a) Seda
   b) Seda kuro
   c) Fikun
   d) Fi idi re mule

10. “Yemi pupa foo” je apeere ____ oro-aponle.
    a) Ti a seda
    b) Pon-n-bele
    c) Atonumo
    d) Alakanpo

11. Oro aponle ti a seda maa n se ise ____ oro-aponle pon-n-bele.
    a) Aponle
    b) Apetunpe
    c) Atunse
    d) Abuda

12. “Oko naa jona raurau” je apeere oro-aponle ti n toka si ____.
    a) Ibi ti isele ti sele
    b) Ipele isele to ti de gongo
    c) Idi ti isele fi sele
    d) Oro-aponle pon-n-bele

13. “Remilekun se igbeyawo ni ile ijosin” je apeere oro-aponle ti n toka si ____.
    a) Ibi ti isele ti sele
    b) Idi ti isele fi sele
    c) Igbese isele
    d) Oro-aponle pon-n-bele

14. Oro-aponle maa n toka si ____.
    a) Sise kan pato
    b) Ibi ti isele ti sele
    c) Opo ati adako
    d) Opo ati awujo

15. “Sade ko kawe nitori ko lowo” je apeere oro-aponle ti n toka si ____.
    a) Idi ti isele fi sele
    b) Ibi ti isele ti sele
    c) Igbese isele
    d) Oro-aponle pon-n-bele

16. “Osupa naa mole rokoso” je apeere oro-aponle ti n toka si ____.
    a) Irisi nnkan
    b) Ibi ti isele ti sele
    c) Idi ti isele fi sele
    d) Aponle pon-n-bele

17. Oro aponle maa n je ki gbolohun ____.
    a) Ye kedere
    b) Kere sit
    c) Sise eto oro
    d) Kuro ninu gbolohun

---

1. Kini oro apejuwe?
   Ans: Oro apejuwe ni awon oro ti o n toka isele inu gbolohun, o si maa n yan oro-oruko.

2. Ki ni ise oro apejuwe ninu gbolohun?
   Ans: Oro apejuwe maa n se ise atenumo ati apejuwe oro-oruko ninu gbolohun.

3. Bawo ni a se le seda oro apejuwe?
   Ans: A le seda oro apejuwe lati inu oro-ise. Fun apeere, “ga” di “giga” ati “le” di “lile”.

4. Kini oro-aponle?
   Ans: Oro-aponle ni oro ti o fi kon itumo oro-ise han ninu gbolohun.

5. Ki ni isori oro-aponle?
   Ans: Oro-aponle pin si meji: pon-n-bele ati ti a seda.

6. Kini apeere oro-aponle pon-n-bele?
   Ans: Apeere ni “Aso re mo toni” ati “Yemi pupa foo”.

7. Kini oro-aponle ti a seda?
   Ans: Oro-aponle ti a seda ni awon oro to je atunse oro-aponle pon-n-bele, fun apeere: “Toni” di “Tonitoni”.

8. Kini ise oro-aponle ninu gbolohun?
   Ans: Oro-aponle maa n se ise apejuwe isele, ipari isele, ibi isele, ati idi isele.

9. Bawo ni a se lo oro-aponle lati fi han ibi ti isele ti sele?
   Ans: Apeere ni: “Remilekun se igbeyawo ni ile ijosin”.

10. Bawo ni oro-aponle se le toka si idi ti isele fi sele?
    Ans: Apeere ni: “Sade ko kawe nitori ko lowo”.

11. Kini idi ti a fi n lo oro-aponle?
    Ans: A n lo oro-aponle lati fi irisi, ipo, tabi idi isele han ninu gbolohun.

12. Kini apeere oro-aponle ti o n fi irisi nnkan han?
    Ans: Apeere ni “Osupa naa mole rokoso”.

13. Bawo ni a se le fi oro-apejuwe yan oro-oruko ni ipo abo?
    Ans: Fun apeere: “Inioluwa la igi gbigbe”.

14. Kini idi ti oro-aponle fi se pataki ninu ede Yoruba?
    Ans: Oro-aponle maa n fi itumo gbolohun ye kedere.

15. Kini iyato laarin oro-apejuwe ati oro-aponle?
    Ans: Oro-apejuwe n se apejuwe oro-oruko, lakoko ti oro-aponle n fi itumo oro-ise han.

---

Evaluation Questions

1. Ki ni oro apejuwe?
2. So isori oro apejuwe meji.
3. Fun apeere oro apejuwe ti a seda meji.
4. Ki ni oro-aponle?
5. So isori oro-aponle meji.
6. Fun apeere oro-aponle pon-n-bele meji.
7. Fun apeere oro-aponle ti a seda meji.
8. Bawo ni a se le fi oro-aponle toka si ibi ti isele ti sele?
9. Fun apeere oro-aponle ti o n fi idi ti isele fi sele han.
10. Kini ipa oro-aponle ninu ede Yoruba?

---